مقدمه: دانش‌بنیان یا رانت‌بنیان؟
در سال‌های اخیر، مفهوم شرکت‌های دانش‌بنیان به یکی از کلیدواژه‌های توسعه اقتصادی در ایران تبدیل شده است. حمایت‌های مالی، معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات گسترده‌ای که به این شرکت‌ها اختصاص داده می‌شود، برخی را به این باور رسانده که دانش‌بنیان شدن در ایران بیش از آنکه بر پایه نوآوری باشد، تبدیل به یک رانت اقتصادی و امتیاز انحصاری شده است. اما آیا واقعاً چنین است؟
شرکت‌های دانش‌بنیان چیستند و چرا مهم‌اند؟
شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌هایی هستند که بر اساس نوآوری، تحقیق و توسعه در حوزه فناوری‌های پیشرفته فعالیت می‌کنند. دولت ایران برای حمایت از این شرکت‌ها، مشوق‌های مختلفی از جمله:
معافیت‌های مالیاتی
تخصیص وام‌های کم‌بهره
امکان مشارکت در پروژه‌های دولتی
تخفیف در تأمین اجتماعی و بیمه
را فراهم کرده است. هدف از این سیاست‌ها، رشد فناوری و کاهش وابستگی به منابع خام بوده است. اما در عمل، سازوکار انتخاب و اعطای این امتیازات همواره مورد انتقاد بوده است.
چرا دانش‌بنیان شدن در ایران به رانت تبدیل شده است؟
در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته، دانش‌بنیان بودن به معنای تولید دانش و فناوری برتر است، در ایران به‌دلیل فرآیندهای بوروکراتیک ناکارآمد و نبود نظارت کافی، این عنوان به یک امتیاز انحصاری برای گروهی خاص تبدیل شده است. برخی از دلایل این مسئله عبارتند از:
۱. تسهیل دانش‌بنیان شدن برای برخی و دشوار شدن برای دیگران
فرآیند تأیید و اعطای مجوز دانش‌بنیان به شرکت‌ها در ایران شفافیت لازم را ندارد. برخی از شرکت‌ها بدون داشتن زیرساخت‌های واقعی نوآورانه، تنها با روابط و لابی‌گری، دانش‌بنیان می‌شوند، در حالی که شرکت‌های نوآور واقعی به‌دلیل مشکلات اداری از این امتیازات محروم می‌مانند.
۲. انحصار در دست گروه‌های خاص
در حالی که دانش‌بنیان شدن باید به‌معنای رقابت‌پذیری باشد، اما در عمل این عنوان برای افراد و گروه‌هایی خاص که به مراکز قدرت نزدیک هستند، به یک امتیاز انحصاری تبدیل شده است. شرکت‌هایی که توسط وابستگان به نهادهای خاص اداره می‌شوند، به‌سادگی دانش‌بنیان شده و از امتیازات ویژه بهره می‌برند، در حالی که استارتاپ‌های مستقل امکان رقابت ندارند.
۳. دریافت حمایت بدون تولید واقعی دانش
برخی از شرکت‌ها صرفاً برای دریافت معافیت‌های مالیاتی و وام‌های کم‌بهره، عنوان دانش‌بنیان را دریافت می‌کنند، اما هیچ محصول نوآورانه یا تولید دانش واقعی ندارند. این مسئله باعث شده که مفهوم دانش‌بنیان از محتوای علمی و فناورانه تهی شود.
۴. عدم نظارت و فساد اداری در تخصیص امتیازات
عدم شفافیت در نحوه اعطای امتیازات دانش‌بنیان، زمینه‌ساز فساد و تبعیض شده است. در حالی که برخی شرکت‌ها بدون داشتن صلاحیت علمی و فنی واقعی، دانش‌بنیان می‌شوند، بسیاری از شرکت‌های نوآور به دلیل نداشتن روابط مناسب از این امتیازات محروم می‌شوند.
نتایج و پیامدهای رانت دانش‌بنیان
این روند چندین پیامد منفی برای اقتصاد و صنعت کشور دارد:
کاهش انگیزه نوآوری: وقتی شرکت‌های غیرمستحق دانش‌بنیان می‌شوند، شرکت‌های واقعی از رقابت ناامید می‌شوند.
هدررفت منابع عمومی: تسهیلات و وام‌های اختصاص‌یافته به شرکت‌های دانش‌بنیان، به جای حمایت از نوآوری، به گروهی خاص تعلق می‌گیرد.
عدم توسعه فناوری واقعی: چون بسیاری از این شرکت‌ها صرفاً برای دریافت مزایا ثبت شده‌اند، خروجی فناوری و رشد دانش بسیار محدود است.
راهکارها: چگونه می‌توان از دانش‌بنیان شدن رانتی جلوگیری کرد؟
برای جلوگیری از این روند و بازگرداندن مفهوم واقعی دانش‌بنیان، باید اصلاحاتی جدی صورت گیرد، از جمله:
افزایش شفافیت در فرآیند تأیید شرکت‌های دانش‌بنیان
انتشار عمومی اطلاعات شرکت‌های دانش‌بنیان و دلایل تأیید آن‌ها.
مشخص کردن دقیق معیارهای نوآوری و تولید دانش.
ایجاد سیستم‌های نظارتی قوی‌تر
نظارت بر عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان و حذف امتیازات شرکت‌هایی که تولید واقعی ندارند.
راه‌اندازی سامانه‌ای مستقل برای بررسی شکایات شرکت‌های رد شده.
ایجاد فرصت برابر برای استارتاپ‌های واقعی
کاهش موانع بوروکراتیک برای استارتاپ‌های مستقل و حذف انحصارطلبی.
تعریف مکانیزم‌های حمایت از شرکت‌های واقعی به‌جای تخصیص رانت به گروه‌های خاص.
جمع‌بندی: دانش‌بنیان، ابزاری برای توسعه یا فساد؟
در حالی که حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند زمینه‌ساز پیشرفت فناوری و رشد اقتصادی باشد، در ایران به‌دلیل نبود شفافیت و انحصارطلبی، این مفهوم به یک ابزار رانت تبدیل شده است. برای اصلاح این وضعیت، باید نظارت‌های قوی‌تر، فرآیندهای شفاف‌تر و فرصت‌های برابر برای تمامی استارتاپ‌های نوآور فراهم شود، تا دانش‌بنیان شدن واقعاً به معنای تولید دانش باشد، نه صرفاً دریافت امتیازات اقتصادی.
